Ο φύση του φόβου

    Ο φόβος ανήκει αναπόφευκτα στη ζωή μας. Μας συνοδεύει από τη γέννηση ως το θάνατο, παίρνοντας συνεχώς νέες μορφές. Η ιστορία της ανθρωπότητας καταγράφει τις συνεχείς προσπάθειες του ανθρώπου να ελέγξει, να μειώσει ή να ξεπεράσει το φόβο. Τέτοιες προσπάθειες έχουν γίνει μέσω της μαγείας, της θρησκείας και της επιστήμης. Η πίστη στο Θεό, η δύναμη της αγάπης, η εξερεύνηση των νόμων της φύσης, ο ασκητισμός και οι γνώσεις της φιλοσοφίας δεν εξαφανίζουν μεν το φόβο, βοηθούν όμως να τον αντέχουμε ή ακόμα και να τον χρησιμοποιούμε για την εξέλιξή μας. Η ελπίδα όμως ότι θα ζήσουμε μια ζωή χωρίς φόβο, θα παραμείνει μια απ' τις αυταπάτες μας. Ο φόβος είναι συνυφασμένος με την ύπαρξη μας, είναι ο καθρέπτης των εξαρτήσεών μας και της επίγνωσης ότι είμαστε θνητοί. Μπορούμε μόνο να προσπαθούμε να αντιστεκόμαστε στο φόβο. Το θάρρος, η εμπιστοσύνη, η γνώση, η εξουσία, η ελπίδα, η αγάπη, η μετριοφροσύνη, η πίστη μας βοηθούν να δεχόμαστε την ύπαρξη του φόβου, να ερχόμαστε σε αντιπαράθεση μ' αυτόν και να τον ξεπερνάμε κάθε τόσο. Ως εκ τούτου θα πρέπει να βλέπουμε με σκεπτικισμό τις οποιεσδήποτε μεθόδους που υπόσχονται απαλλαγή από το φόβο, διότι δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης και προκαλούν απατηλές προσδοκίες.

    Το γεγονός ότι ο φόβος είναι συνυφασμένος με τη ζωή μας δε σημαίνει ότι μας είναι πάντα συνειδητός. Είναι όμως πάντα παρών και μπορεί ανά πάσα στιγμή να γίνει συνειδητός, όταν δεχτεί μια εσωτερική ή εξωτερική επίδραση. Σ' αυτήν την περίπτωση έχουμε συνήθως την τάση να τον αποφεύγουμε και έχουμε αναπτύξει διάφορες τεχνικές και μεθόδους για να τον απωθούμε, να τον καταπραύνουμε, να τον υποτιμούμε ή να τον αρνούμαστε. Αλλά, όπως ο θάνατος, έτσι και ο φόβος δεν παύει να υπάρχει, ακόμα κι αν δεν τον σκεπτόμαστε.

    Ο φόβος υπάρχει ανεξάρτητα από τον πολιτισμό και το επίπεδο εξέλιξης ενός λαού ή ενός ατόμου. Αυτό που διαφέρει είναι το αντικείμενο του φόβου, καθώς και τα μέσα που χρησιμοποιούμε για την καταπολέμησή του. Σήμερα δε φοβόμαστε πλέον την αστραπή και τη βροντή. Η έκλειψη ηλίου και σελήνης έχουν γίνει για εμάς μια ενδιαφέρουσα παράσταση της φύσης και όχι γεγονότα που προκαλούν φόβο, διότι ξέρουμε ότι δεν σημαίνουν την εξαφάνιση των αστέρων αυτών, ούτε και το τέλος του κόσμου φυσικά. Τη θέση τους πήραν όμως φόβοι που δεν γνώριζαν παλαιότεροι πολιτισμοί, όπως για παράδειγμα ο φόβος των μικροβίων, των τροχαίων ατυχημάτων, των νέων ασθενειών των γηρατειών και της μοναξιάς.

  Το ίδιο συνέβη και με τις μεθόδους καταπολέμησης του φόβου. Οι θυσίες και τα μάγια για παράδειγμα αντικαταστάθηκαν από σύγχρονα φαρμακευτικά παρασκευάσματα. Ο φόβος όμως εξακολουθεί να υπάρχει. Η σπουδαιότερη σύγχρονη μέθοδος αντιμετώπισης του φόβου είναι η ψυχοθεραπεία με τις διάφορες τεχνικές της. Αυτή αποκαλύπτει για πρώτη φορά την ιστορία της εξέλιξης του φόβου στο άτομο, ερευνά τις σχέσεις του με τις οικογενειακές και κοινωνικοπολιτιστικές συνθήκες και καθιστά δυνατή την αντιμετώπισή του. Στόχος της είναι η επεξεργασία του φόβου μέσω της ωρίμανσης του ατόμου.

    Όπως ήδη ειπώθηκε ο άνθρωπος κατά τη διάρκεια της εξελικτικής του πορείας κατάφερε με τη βοήθεια της επιστήμης και της τεχνολογίας να κάνεις βήματα προς την κατάκτηση του κόσμου, εξουδετερώνοντας με τον τρόπο αυτό κάποιους φόβους, τους οποίους όμως αντικατέστησε στη συνέχεια με νέους. Προφανώς πρόκειται εδώ για μια από τις ισορροπίες της ζωής, αφού το γεγονός της αναπόφευκτης ύπαρξης του φόβου παραμένει πάντα αναλλοίωτο. Επιπλέον στη σύγχρονη ζωή ήρθε να προστεθεί και ο φόβος για την ικανότητα του ανθρώπου να δράσει αυτοκαταστροφικά. Αρκεί μόνο να αναλογιστούμε τους κινδύνους που εγκυμονεί η κατάχρηση της πυρηνικής ενέργειας ή τις επιπτώσεις που προκύπτουν από την κατάχρηση της εξουσίας. Η ύβρις φαίνεται να στρέφεται εναντίον μας σαν μπούμερανγκ. Η επιθυμία για εξουσία, αγάπη και σεβασμό, η βίαιη παρέμβαση πάνω στη φύση και τη ζωή, δημιουργούν το φόβο ότι θα γίνουμε όντα προς εκμετάλλευση χωρίς νόημα ζωής. Παλαιότερα ο άνθρωπος φοβόταν της δυνάμεις της φύσης, στις οποίες ήταν εκτεθειμένος, φοβόταν τους δαίμονες, τους εκδικητικούς θεούς. Σήμερα είναι αναγκασμένος να φοβάται τον ίδιο τον εαυτό του.

    Πρόκειται, λοιπόν, για ουτοπία να πιστεύουμε η «εξέλιξη» -που ταυτόχρονα είναι και οπισθοδρόμηση- θα μας απαλλάξει από τους φόβους μας. Αν αυτό συμβεί για ορισμένους απ' αυτούς είναι βέβαιο πως άλλοι φόβοι θα πάρουν τη θέση τους.

    Το συναίσθημα του φόβου θα αποτελεί πάντα αναπόσπαστο στοιχείο της ύπαρξής μας. Όσο όμως και αν αυτό είναι γενικά αποδεκτό, ο καθένας μας ζει τον προσωπικό του φόβο, «το» φόβο που τον νιώθει μοναδικό, όπως «το» θάνατο ή «την» αγάπη. Κάθε άνθρωπος βιώνει την προσωπική του μορφή φόβου, που ανήκει σε αυτόν και στην ύπαρξή του, όπως και τη δική του μορφή αγάπης και το δικό του θάνατο. Ο φόβος λοιπόν βιώνεται και καθρεφτίζεται «εξατομικευμένα», γι' αυτό και έχει πάντα μια προσωπική σφραγίδα. Αυτός ο προσωπικός μας φόβος εξαρτάται από τις ατομικές συνθήκες της ζωής, την ιδιοσυγκρασία μας και το περιβάλλον μας και έχει ένα ιστορικό εξέλιξης που αρχίζει πρακτικά με τη γέννηση μας.

    Αν παρατηρήσουμε κάποια στιγμή το φόβο «δίχως φόβο», σχηματίζουμε την εντύπωση ότι έχει δύο πλευρές: αφενός μπορεί να μας ενεργοποιήσει, αφετέρου να μας παραλύσει. Ο φόβος είναι πάντα ένδειξη και προειδοποίηση κινδύνου και ταυτόχρονα μας ωθεί να τον ξεπεράσουμε. Η παραδοχή και η αντιμετώπιση του φόβου σημαίνει ένα βήμα εξέλιξης, δρομολογεί ένα στάδιο ωρίμανσης. Αντίθετα η άρνηση του φόβου και η αποφυγή της αντιμετώπισής του εμποδίζει την εξέλιξή μας, οπότε μένουμε στάσιμοι και ανώριμοι. Ο φόβος εμφανίζεται πάντα όταν βρεθούμε σε μια κατάσταση που δεν την αντέχουμε ή δεν είμαστε σε θέση ακόμα να την αντέξουμε. Κάθε στάδιο ωρίμανσης και εξέλιξης είναι συνδεδεμένο με το φόβο, διότι μας οδηγεί στο καινούριο και άγνωστο, κάτι που δεν έχουμε δοκιμάσει μέχρι στιγμής, σε εσωτερικές ή εξωτερικές καταστάσεις, που δεν έχουμε ακόμα ζήσει ή αισθανθεί. Καθετί νέο και άγνωστο, καθετί που νιώθουμε ή κάνουμε για πρώτη φορά εμπεριέχει όχι μόνο το ερέθισμα του καινούριου, τη χαρά για την περιπέτεια και τη λαχτάρα για το ρίσκο αλλά συγχρόνως και το φόβο. Και επειδή η ζωή μας οδηγεί συνεχώς σε πρωτόγνωρες και άγνωστες καταστάσεις δεν μπορούμε να αποφύγουμε και την παράλληλη ύπαρξη του φόβου. Αυτό το συναντάμε κυρίως σε σημαντικές περιόδους της εξέλιξής μας, όταν η γνωστή πορεία πρέπει να εγκαταλειφθεί, όταν πρέπει να αντιμετωπιστούν νέα καθήκοντα ή όταν απαιτούνται αλλαγές στη ζωή μας. Η αντιμετώπιση των φόβων αυτών είναι αναγκαία για την ικανοποιητική εξέλιξη, ενηλικίωση και ωρίμανση του ατόμου.

    Επομένως υπάρχουν, ανάλογα με την ηλικία και την εξέλιξη, φόβοι τελείως φυσιολογικοί, που ο υγιής άνθρωπος αντέχει και ξεπερνά, φόβοι που είναι σημαντικοί γι' αυτήν ακριβώς την εξέλιξή του. Ας πάρουμε για παράδειγμα τα πρώτα βήματα του παιδιού, όταν η μητέρα του παύει σιγά σιγά να το στηρίζει και αναγκάζεται, περπατώντας μονάχο του, να ξεπεράσει το φόβο της εγκατάλειψης. Ας σκεφτούμε επίσης και άλλες σημαντικές αλλαγές της ζωής του παιδιού, όπως την πρώτη επαφή του με το σχολείο, όπου από την αγκαλιά της οικογένειας μπαίνει σε ένα περιβάλλον καινούριο και ολότελα ξένο, στο οποίο πρέπει να γίνει αποδεκτό και να επικρατήσει μέσα σ' αυτό. Ας θυμηθούμε την εφηβεία και τις πρώτες επαφές με το άλλο φύλο, κάτω από την πίεση της ερωτικής επιθυμίας και των σεξουαλικών ορμών. Ας αναφερθούμε ακόμα στο επαγγελματικό ξεκίνημα, στη δημιουργία οικογένειας, στη μητρότητα, στα γηρατειά, στην εξοικείωση με τον ίδιο το θάνατο, που είναι και αυτές καταστάσεις σημαντικές με τους ανάλογους φυσιολογικούς φόβους. Σε κάθε ξεκίνημα, πριν από κάθε αλλαγή και νέα εμπειρία συνυπάρχει και ο φόβος.

    Όλοι αυτοί οι φόβοι εμπλέκονται ταυτόχρονα και οργανικά στη ζωή μας, διότι έχουν σχέση με τα σωματικά, ψυχικά και κοινωνικά στάδια εξέλιξης και εμφανίζονται με την ανάληψη νέων αρμοδιοτήτων στην κοινότητα η την κοινωνία. Κάθε τέτοιο στάδιο σημαίνει πάντα το πέρασμα ενός ορίου και απαιτεί τον αποχωρισμό από το γνωστό και οικείο και την τόλμη για το καινούριο και άγνωστο.

Από το βιβλίο η τετραλογία του φόβου